جۆری سەباڵ (Sabal)

سەباڵ (Sabal) جۆرێکە لە دارخورماکانی جیهانی نوێ (یان دارخورماکانی پانکەیی). لە ئێستادا ١٧ جۆری ناسراوی سەباڵ (Sabal) هەیە، لەنێویاندا جۆرێکی دورەگە.

بڵاوبوونەوە

ئەو جۆرانە ڕەسەنی ناوچە نیمچە گەرم و گەرمەکانی کیشوەرەکانی ئەمریکان، لە کەناری کەنداو/ویلایەتەکانی باشووری ئەتلەسی لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ویلایەتە یەکگرتووەکان (United States)، بەرەو باشوور بەناو دەریای کاریبی (Caribbean)، مەکسیک (Mexico)، و ئەمریکای ناوەڕاست بۆ کۆلۆمبیا (Colombia) و ڤەنزوێلا (Venezuela).

ناساندن

ئەندامانی ئەم جۆرە بە شێوەیەکی گشتی بە گەڵاکانیان دەناسرێنەوە کە لە لقێکی ڕووتی بێ دڕکەوە سەرچاوە دەگرن لە پێکهاتەیەکی پانکەیی شێوەدا. هەموو ئەندامانی ئەم جۆرە ناوەندێکیان هەیە (یان ڕەگی ناوەندی) کە درێژ دەبێتەوە ناو تیغی گەڵاکە. ئەم ناوەندە لەوانەیە لە درێژیدا جیاواز بێت؛ و هۆکاری ئەم جیاوازییە وایکردووە کە تیغەکانی گەڵای هەندێک جۆری سەباڵ (Sabal) بە توندی چەماوە بن یان بە توندی کۆستاپاڵمەیت (وەک لە سەباڵ پاڵمێتۆ (Sabal palmetto) و سەباڵ ئێتۆنیا (Sabal etonia)) یان بە لاوازی چەماوە (نزیکەی تەخت)، بە لاوازی کۆستاپاڵمەیت (وەک لە سەباڵ مینۆر (Sabal minor)). وەکو زۆرێک لە دارخورماکانی تر، میوەی سەباڵ (Sabal) شیلەیەکە، کە بە شێوەیەکی گشتی لە سەوزەوە دەگۆڕێت بۆ ڕەش کاتێک پێدەگات.

پۆلێنکردن

ناوی سەباڵ (Sabal) بۆ یەکەمجار لەلایەن میشێل ئەدانسۆن (Michel Adanson) لە سەدەی ١٨هەمدا بەکارهات بۆ ئەندامانی گروپەکە. ناوەکانی پێشوو کە ئەم جۆرەی لەگەڵدا بوو بریتین لە کۆریفا (Corypha)، چامایرۆپس (Chamaerops)، ڕهاپیس (Rhapis). ئەم بەشە تیشک دەخاتە سەر کاری گرنگی پەیوەندیی ڕەگەزی کە لەناو جۆری سەباڵ (Sabal) دا ئەنجام دراوە.

لە ساڵی ١٩٩٠، سکۆت زۆنا (Scott Zona) هێما سەرەکییەکانی ڕووخساری و توێکاری دەستنیشان کرد کە بەکاریهێنا بۆ شیکردنەوەی پەیوەندییەکانی جۆرەکانی سەباڵ (Sabal). لە ڕێگەی ئەم شیکردنەوەی هێماکانەوە، زۆنا (Zona) کلادۆگرامێکی بەرهەم هێنا کە پەیوەندییە پەرەسەندنییەکانی نێوان ١٥ جۆری سەباڵ (Sabal) نیشان دەدات. بە پشتبەستن بە دابەشبوونی جۆرەکان لەناو کلادۆگرامەکەیدا، زۆنا (Zona) چوار کلادی جیاوازی دەستنیشان کرد. کلادەکان لەناو توێژینەوەکەیدا بریتین لە (کلادی ١) سەباڵ مینۆر (Sabal minor)؛ (کلادی ٢) سەباڵ بەرمودانا (Sabal bermudana)، سەباڵ پاڵمێتۆ (Sabal palmetto)، سەباڵ میامیێنسیس (Sabal miamiensis)، و سەباڵ ئێتۆنیا (Sabal etonia)؛ (کلادی ٣) سەباڵ ماریتیما (Sabal maritima)، سەباڵ دۆمینگێنسیس (Sabal domingensis)، سەباڵ کاوسیاروم (Sabal causiarum)، سەباڵ ماوریتیفۆرمیس (Sabal maurittiformis)، سەباڵ یاپا (Sabal yapa)، سەباڵ مێکسیکانا (Sabal mexicana)، و سەباڵ گواتیمالێنسیس (Sabal guatemalensis)؛ (کلادی ٤) سەباڵ ئورێسانا (Sabal uresana)، سەباڵ رۆزەی (Sabal rosei)، و سەباڵ پومۆس (Sabal pumos). ئەم کلادانە بە توندی پەیوەندییان هەیە بە دابەشبوونی جوگرافییەوە. زۆربەی جۆرەکانی ناو کلادی ٣ لە ئەنتیلی گەورە و باشووری مەکسیک (Mexico) ڕوودەدەن، لەوێ ئەو جۆرانەی کە لە ئەنتیلی گەورە ڕوودەدەن پەیوەندییان بە یەکترەوە هەیە زیاتر لەوانەی کە لە باشووری مەکسیک (Mexico) ڕوودەدەن. هەرچەندە کلادی ٤ لە مەکسیک (Mexico) ڕوودەدات، بەڵام ئەم جۆرانە لە کەناری ڕۆژئاوا ڕوودەدەن لەوێ بە جوگرافی لە جۆرە مەکسیکییەکان (Mexican) جیاکراونەتەوە لە بەشی باشووری وڵاتەکە. دوو کلادەکەی تر، کلادی ١ و کلادی ٢ بە شێوەیەکی سەرەکی لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ویلایەتە یەکگرتووەکان (United States) ڕوودەدەن هەرچەندە ئێس. پاڵمێتۆ (S. palmetto) و ئێس. مینۆر (S. minor) لە کوبا (Cuba) و باهاما (Bahamas) (ئێس. پاڵمێتۆ (S. palmetto)) و باکووری مەکسیک (Mexico) (ئێس. مینۆر (S. minor)) ناسراون. سەباڵ بەرمودانا (Sabal bermudana) تەنها لە بەرمودا (Bermuda) ناسراوە.

لە ساڵی ٢٠١٦ هێیدوک (Heyduk)، تراپنێل (Trapnell)، بارێت (Barrett)، و لیبێنس-ماک (Leebens-Mack) توێژینەوەیەکی نوێیان لەسەر سەباڵ (Sabal) ئەنجامدا کە داتای مۆلیکولی (بۆ نموونە ناوەکی، پلاستید) لە ١٥ جۆری گروپەکە شیکردەوە. ئەم توێژینەوەیە داتای زنجیرەی پلاستید و ناوەکیی لەخۆگرت کە پێکەوە بەکارهێنران بۆ خەمڵاندنی پەیوەندی نێوان جۆرەکانی سەباڵ (Sabal). ئەنجامەکانی توێژینەوەکە نیشان دەدەن کە پەیوەندییەکانی جۆرەکان جیاوازن لە دابەشبوونی کلادۆگرامی زۆنا (Zona). لە چوارچێوەی ئەم توێژینەوەیەدا، جیاوازییەکی گەورە لەنێوان ئەنجامەکانی زۆنا (Zona) و ئەم توێژینەوەیە بریتییە لە شوێنگرتنی “کلادی ٤” (سەباڵ ئورێسانا (Sabal uresana)، سەباڵ رۆزەی (Sabal rosei)، و سەباڵ پومۆس (Sabal pumos)) کە دابەش دەبن و ئەم جۆرانە لە سەرانسەری فیلیۆجینی سەباڵ (Sabal) تێکەڵ دەکەن. گەورەترین لە کلادەکان کە لەلایەن زۆنا (Zona) دەستنیشان کراوە، “کلادی ٣” بە شێوەیەکی بەرچاو تێکدەدرێت چونکە دابەش دەبێت بۆ چەندین کلادی جیاواز. هەرچەندە سەباڵ کاوسیاروم (Sabal causiarum) و ئێس. دۆمینگێنسیس (S. domingensis) پەیوەندییەکەیان وەک جۆرە خوشک دەپارێزن، بەڵام لە کلادێکدا دەهێنرێن کە ئێس. ماریتیما (S. maritima) و ئێس. رۆزەی (S. rosei) لەخۆدەگرێت. سەرەڕای ئەم تێکچوونانە لە شوێنگرتن لەنێوان ئەم دوو توێژینەوەیەدا، یەکگرتوویی گشتی “کلادی ١” و “کلادی ٢” لەگەڵ کلادەکاندا یەکدەگرێتەوە کە لە داتای مۆلیکولییەوە دامەزراون.

جۆرەکان

تاکسۆنە پێش مێژووییەکان

جۆرە لەناوچووەکان لەناو ئەم جۆرەدا بریتین لە:

• †سەباڵ بیگبێندێنس (Sabal bigbendense) مانچێستەر (Manchester) و هاوکاران ٢٠١٠
• †سەباڵ براکنێلێنس (Sabal bracknellense) (چاندلەر (Chandler)) مای (Mai)
• †سەباڵ گرەیانا (Sabal grayana) براون (Brown) ١٩٦٢
• †سەباڵ ئیمپێریالیس (Sabal imperialis) براون (Brown) ١٩٦٢
• †سەباڵ جێنکینسی (Sabal jenkinsii) (ڕید (Reid) & چاندلەر (Chandler)) مانچێستەر (Manchester) ١٩٩٤
• †سەباڵ لامانۆنیس (Sabal lamanonis)
• †سەباڵ ڕاپیفۆلیا (Sabal raphipholia)

ڕووەکەکانی ئەم جۆرە لە کۆتایی سەردەمی کریتاسیەوە (Cretaceous) تا سەردەمی چوارەم (Quaternary) ژیاون (لە ٦٦ ملیۆن ساڵەوە تا ١٢ هەزار ساڵ لەمەوبەر). بەردینەکان لە ویلایەتە یەکگرتووەکان (United States) دۆزراونەتەوە، هەروەها لە ئەوروپا (ئیتاڵیا (Italy)، سویسڕا (Switzerland)، ئەڵمانیا (Germany)، یۆنان (Greece)، سلۆڤاکیا (Slovakia)، شانشینی یەکگرتوو (United Kingdom)، فەرەنسا (France)) و ژاپۆن (Japan). بەردینەکانی گەڵای سەباڵ لامانۆنیس (Sabal lamanonis) لە تۆفی ڕیۆداسیت (rhyodacite tuff)ی سەردەمی میۆسینی خواروو (Lower Miocene) لە باشووری سلۆڤاکیا (Slovakia) لە نزیک شاری لوسێنێس (Lučenec) دۆزراونەتەوە. ٢٧ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر بەردینەکانی گەڵای سەباڵ لامانۆنیس (Sabal lamanonis) و سەباڵ ڕاپیفۆلیا (Sabal raphipholia) لە بەردە ئاگرییەکاندا لە ناوچەی ئێڤرۆس (Evros) لە تراکیای ڕۆژئاوا (Western Thrace)، یۆنان (Greece) وەسف کراون.

پێشتر لە سەباڵ (Sabal) دانرابوو

• سێرێنۆئا ڕێپێنس (Serenoa repens) (و. بارترام (W.Bartram)) سمۆڵ (Small) (وەک ئێس. سێرولاتا (S. serrulata) (میکش (Michx.)) نەت (Nutt.) ئێکس شولت (ex Schult.) & شولت.ف. (Schult.f.))

ژینگەزانی

جۆرەکانی سەباڵ (Sabal) وەک سەرچاوەی خۆراک بەکاردەهێنرێن لەلایەن چەندین جۆری باڵندە (لەوانە میموس پۆلیگڵۆتۆس (Mimus polyglottos)، توردوس میگراتۆریوس (Turdus migratorius)، دێندرۆیکا کۆرۆناتا (Dendroica coronata)، کۆرووس ئۆسیفراگوس (Corvus ossifragus)، و درایکۆپوس پیلێئاتوس (Drycopus pileatus)) هەروەها مێرووەکان، وەک کاریۆبرۆکوس (Caryobruchus) و جۆرەکانی تری هایمێنۆپتێرا (Hymenoptera). ورچی ڕەشی ئەمریکی (Ursus americanus) و ڕاکوونەکان (Procyon lotor) هەروەها ناسراون کە خۆراک دەخۆن لە میوەی جۆرەکانی تری سەباڵ (Sabal). سەباڵ پاڵمێتۆ (Sabal palmetto) تۆمار کراوە کە ڕووەکی ڕووپۆشی خۆی هەیە، ئارتۆنیا ڕوبرۆسینکتا (Arthonia rubrocincta)، کە تەنها لە بنەڕەتی گەڵاکانیدا ڕوودەدات. لە ئەوروپا، جۆری لەپیدۆپتێرای (Lepidopteran) ناسێندراو پەیساندیسیا ئارکۆن (Paysandisia archon) بووەتە زیانبەخشێکی دیار کە کرمەکانی ناسراون کە خۆراک دەخۆن لە هەندێک لە جۆرە چێنراوەکانی سەباڵ (Sabal).

بەکارهێنان

جۆرە دارستانییەکان زۆرجار لە شوێنە سروشتییەکانەوە دەگوازرێنەوە بۆ دیمەنە شارستانییەکان و بە دەگمەن لە نێرڤگەکاندا دەڕوێنرێن بەهۆی گەشەکردنی هێواشەوە. چەندین جۆر وەک ڕووەکی ڕازاندنەوە دەچێنرێن و چونکە چەندین جۆر ڕێژەییە لە بەرگەگرتنی سەرما، دەتوانرێت لە باکوورتر لە زۆربەی دارخورماکانی تردا بڕوێنرێن. نێرکەی ناوەندی سەباڵ پاڵمێتۆ (Sabal palmetto) دەخورێت و کاتێک دەکوڵێنرێت، بە ‘کەلەرمی زەلکاو’ ناسراوە. گەڵا پێگەیشتووەکان وەک سەربان بەکاردەهێنرێن، بۆ دروستکردنی کڵاوی پوشی، و بۆ چنینکردنی ڕاخەر.

سەرچاوەکان

بەستەرە دەرەکییەکان

• وێنەکانی سەباڵ (Sabal) لە باخچەی بۆتانی گەرمەوڵاتیی فەیرچایڵد (Fairchild Tropical Botanical Gardens)
• سەباڵ (Sabal) لە سکانپاڵم (Scanpalm)

• جۆرەکانی ئاریکاسیا (Arecaceae)
• ڕووەکی ناوچەی نیۆترۆپیکاڵ (Neotropical)
• تاکسۆنەکان کە لەلایەن میشێل ئەدانسۆن (Michel Adanson) ناونراون