ماری ئەنجێلا دیکنز: ژیان و بەرهەمەکانی

ماری ئەنجێلا دیکنز (Mary Angela Dickens) (٣١ی ئۆکتۆبەری ١٨٦٢ – ٧ی فێبرایەری ١٩٤٨) نووسەر و ڕۆژنامەنووسێکی ئینگلیزی بوو لە کۆتایی سەردەمی ڤیکتۆریا و ئێدواردیان، و گەورەترین نەوەی چارڵز دیکنز (Charles Dickens)ی نووسەر بوو. ئەو لە ١٣٦هەمین ساڵیادی لەدایکبوونی باپیرەی کۆچی دوایی کرد.

ساڵەکانی سەرەتا

لە ٤٦ ڕێگای گلۆستەر لە لەندەن لەدایکبووە، و بە ناوی پورەکەیەوە ناونراوە، ماری دیکنز (Mary Dickens)، ماری ئەنجێلا دیکنز گەورەترین منداڵی هەشت منداڵەکەی چارڵز دیکنزی بچووک (Charles Dickens, Jr.) و خێزانەکەی ئێلیزابێس ماتیلدا مولی دیکنز (Elisabeth Matilda Moule Dickens) (لەدایکبووی ئێڤانس) و نەوەی چارڵز دیکنز، نووسەری بەناوبانگ و فرێدریک مولێت ئێڤانز (Frederick Mullett Evans)ی برادبێری و ئێڤانز، بڵاوکەرەوەی دیکنز بوو. ئەو خوشکەزای پارێزەر و دادوەری بەناوبانگ، سێر هێنری فێڵدینگ دیکنز (Sir Henry Fielding Dickens)، و نیگارکێش کەیت پێروگینی (Kate Perugini) بوو. ئەو لە ١٩ی کانوونی یەکەمی ١٨٦٢ لە کڵێسای سانت مارک لە سانت پانکراس لە لەندەن بە ئاوی پیرۆز تێپەڕێندرا.

لە خێزانی دیکنز بە ‘مەککیتی’ دەناسرا، و لە منداڵیدا بە باپیرەی دەوت ‘ڤێنێڕێبڵز’. ماری ئەنجێلا دیکنز و چارڵز دیکنز زۆر نزیک بوون، و کاتێک قاچی بە ئاوی کوڵاو سووتا لە کاتێکدا لە ماڵی دووەمی خۆی گادس هیل پلەیس (Gads Hill Place) مابووەوە لە تەنیشت قەرەوێڵەکەی دانیشت و دەستی گرت، دڵنیای دەکردەوە کە چاکی دەکاتەوە.

وەک منداڵێک بردیان بۆ ئەوەی گوێبیستی دیکنز بێت کە چیرۆکی کریسمس (A Christmas Carol) پێشکەش دەکات لە یەکێک لە کۆتا خوێندنەوە گشتییەکانی، و دواتر لە ژیانیدا شۆکی خۆی بیردەهاتەوە لە بینینی باپیرەی کە بەهۆی مردنی تاینی تیم (Tiny Tim) دەگریت. ئەو دواتر نووسی:

‘”ڤێنێڕێبڵز” لەسەر سەکۆکە تەواو نامۆ بوو بۆ من، و کردەوەکانی ئەوەندە سەیر بوون کە زۆر ترسناک بوون. ئەو سەرنجی منی نەدا، یان دایکم؛ و هێشتا وادیار بوو کە هەرگیز چاوی لێ لانەداوم. و بۆ تاینی تیم خۆی قەرزاری یەک یادەوەری زۆر ئازاربەخش و دڵتەزێنم بۆ باپیرەم، چونکە لوتکەی بێزارییەکەم لە کۆتاییدا گەیشتە ئەو ئاستەی کە لەسەر توانا بچووکەکانم ڕوون بووەوە کە “ڤێنێڕێبڵز” “دەگری”. هەرگیز ئەو دیمەنە بچووکەم لە سروودەکەدا نەخوێندووەتەوە کە بۆب کراچیت (Bob Cratchit) دەشکێت – ئەو ساتەوەختەی، پێم وایە، ئەم تراژیدیایە – بەبێ ئەوەی ئەو ترس و دڵەڕاوکێیەم بیربێتەوە کە ئەو کاتە گرتمی. من هیچم دەربارەی نواندن نەدەزانی؛ هەر بیرۆکەیەکم هەبوو دەربارەی “خۆنواندن” پەیوەندی بە پانتۆمایمی کریسمسەوە هەبوو، و هەرگیز لەگەڵ دەرکەوتنی تاقانەی باپیرەم لەسەر سەکۆیەکی بێزارکەردا نەگونجا. بۆ من ناڕەحەتییەکەی ڕاستەقینە بوو. پێشتر هەرگیز کەسێکی گەورەساڵم نەبینیبوو بگریەت. نەمدەزانی کە ئەوان هەرگیز ئەوە دەکەن یان دەتوانن ئەوە بکەن. و کە “ڤێنێڕێبڵز”، لە هەموو خەڵکانی جیهان، دەبێت بگریەت لەگەڵ بینینی ئەو هەموو خەڵکە، و کەس نەیوێرا – وەک بۆ من وا بوو – هاوخەمی دەرببڕێت، یان دڵنەوایی پێشکەش بکات، کەمتر نەبوو لە هەڵگەڕانەوەیەک لە گەردوونی مندا.’

دوای مردنی چارڵز دیکنز باوکی گۆڤاری هەموو ساڵێک دەوری (All the Year Round) بە میرات گرت، و ماری ئەنجێلا دیکنز هەندێک لە سەرەتاییترین کارەکانی لەم گۆڤارەدا بڵاوکردەوە. ئەو چەندین ڕۆمانی بەناوبانگی سۆزداری و میلۆدرامی نووسی لە ماوەی نەوەدەکانی سەدەی نۆزدەهەمدا، لەوانە ڕەوتە دژەکان (Cross Currents) (١٨٩١)، کە ڕەنگە ناسراوترین کاری بێت، تەنها سفرێک (A Mere Cypher) (١٨٩٣)، نەزانییەکی ئازایانە (A Valiant Ignorance) (١٨٩٤)، و زیندانییەکانی بێدەنگی (Prisoners of Silence) (١٨٩٥).

کارەکانی دواتری بریتی بوون لە دژی شەپۆلەکە (Against the Tide) (١٨٩٧)، و لەسەر لێواری پرتەقاڵێک (On the Edge of a Precipice) (١٨٩٩). هەروەها ژمارەیەک کتێبی بۆ منداڵان بە پشتبەستن بە ڕۆمانەکانی باپیرەی بەرهەم هێنا، لەوانە چیرۆکەکانی منداڵان لە دیکنز (Children’s Stories from Dickens) (١٨٩٣) و منداڵە خەونەکانی دیکنز (Dickens’ Dream Children) (١٩٢٦). ئەمانە لەلایەن هارۆڵد کۆپینگ (Harold Copping) وێنەیان بۆ کێشرابوو. کۆپییەکی ساڵی ١٩١١ی چیرۆکەکانی منداڵان لە دیکنز، لە چاپێکی سنووردارکراوی ٥٠٠ کۆپی کە خۆی و چوار نەوەی تری چارڵز دیکنز واژوویان کردبوو، خاوەندارێتی ئێلینۆر ڕۆزڤێڵت (Eleanor Roosevelt)ی بوو. لە زیادکردنێکی ئاشکرادا لەلایەن کریستی (Christie’s) لە فرۆشی نیویۆرک لە ساڵی ٢٠٠١ فرۆشرا.

لە سەرەتای ساڵانی ١٩٠٠ شێوازی نووسینی هەستیار و ورووژێنەری لە مۆدە دەرچوو، و لە دەوروبەری ساڵی ١٩١٦ دەستی لە نووسین هەڵگرت. بەڵام کتێبەکانی منداڵانی کە لەسەر بنەمای کارەکانی باپیرەی بوون بەردەوام بوون لە بەناوبوون.

ژیانی دوایی

لە ساڵانی دواییدا لە ٣ ڕێگای بالیۆل لە هیچین لە هێرتفۆردشایر لەگەڵ پورزاکەی، مارگارێت ئەلیس مولی (Margaret Alice Moule) (١٨٦١–١٩٣٩) دەژیا.

ماری ئەنجێلا دیکنز لە تەمەنی ٨٥ ساڵیدا لە ٧ی فێبرایەری ١٩٤٨ کۆچی دوایی کرد، لە ١٣٦هەمین ساڵیادی لەدایکبوونی چارڵز دیکنز. هەرگیز هاوسەرگیری نەکرد، و لەسەر مردنی ٢٧٩٩ پاوەند ١٠ شیلینگ ٢ پێنی بۆ پورزاکەی، مارگارێت دیکنز وینی (Margaret Dickens Whinney) بەجێهێشت. لە گۆڕستانی هیچین لە هەمان گۆڕی مارگارێت ئەلیس مولی بە خاک سپێردرا.

پەراوێز

کتێبە هەڵبژێردراوەکان

• تەمومژێکی هەڵە پ. ئێف. کۆلیەر، بڵاوکەرەوە، نیویۆرک (١٨٩٠)
• داودی بچووکی کۆپەرفێڵد، هتد. ڕافایێل تاک و کوڕان، لیمیتد. لەندەن، پاریس، بەرلین، نیویۆرک، (نزیکەی ١٨٩٠)
• ڕەوتە دژەکان چاپمان و هۆڵ، لەندەن (١٨٩١)
• هیچ کەس تاوانبار نییە پیەر فێنێلۆن کۆلیەر، نیویۆرک (١٨٩٢)
• تەنها سفرێک. ڕۆمانێک ماکمیلان و کۆمپانی، لەندەن و نیویۆرک (١٨٩٣)
• چیرۆکەکانی منداڵان لە دیکنز ڕافایێل تاک و کوڕان، لەندەن (١٨٩٣)
• نەزانییەکی ئازایانە ماکمیلان و کۆمپانی، لەندەن و نیویۆرک (١٨٩٤)
• زیندانییەکانی بێدەنگی ئۆسگوود، مەکئیلوەین و کۆمپانی، لەندەن (١٨٩٥)
• هەندێک لە ڕێگاکانی ژنان جارۆڵد و کوڕان، لەندەن (١٨٩٦)
• ئەو خۆشەویستییەی کە شیکاگۆ و نیویۆرک بوو، ڕاند مەکناڵی، ١٨٩٧
• دژی شەپۆلەکە هاتچینسۆن و کۆمپانی، لەندەن (١٨٩٨)
• لەسەر لێواری پرتەقاڵێک هاتچینسۆن و کۆمپانی، لەندەن (١٨٩٩)
• زیاکار هاتچینسۆن و کۆمپانی، لەندەن (١٩٠٠)
• لادراو، و چیرۆکەکانی تر دیگبی، لۆنگ و کۆمپانی، لەندەن (١٩٠٦)
• قەرزدار هاتچینسۆن و کۆمپانی، لەندەن (١٩١٢)
• شوێنی حەوانەوە ئاڕ. و تی. واشبۆرن، لەندەن (١٩١٦)
• منداڵە خەونەکانی دیکنز ڕافایێل تاک، (١٩٢٦)

وتارەکان

• ‘میراتەکەی’، لە هەموو ساڵێک دەوری، زنجیرەی سێیەم، بەرگی ١، ژمارە ٢٤ و ٢٥، ١٨٨٩. ئەمە لەسەر بڵاوکردنەوە پشتڕاست نەکراوەتەوە، بەڵام دواتر ‘نەزانییەکی ئازایانە’ ئەو وەک نووسەر نیشان دەدات.
• ‘مارجێری’، لە هەموو ساڵێک دەوری، زنجیرەی سێیەم، بەرگی ٢، ژمارە ٣٣-٣٥، ١٨٨٩
• ‘قوربانی کیتی’، لە هەموو ساڵێک دەوری، زنجیرەی سێیەم، بەرگی ٢، ژمارە ٥١ و ٥٢، ١٨٨٩. ئەمە لەسەر بڵاوکردنەوە پشتڕاست نەکراوەتەوە، بەڵام دواتر ‘نەزانییەکی ئازایانە’ ئەو وەک نووسەر نیشان دەدات.
• ‘سەرکەوتنێکی کۆمەڵایەتی’، لە هەموو ساڵێک دەوری، ژمارەی کریسمس، ١٨٨٩
• ‘تەمومژێکی هەڵە’، هەموو ساڵێک دەوری، ژمارەی زیادەی هاوینە، ١٨٩٠
• ‘ڕەوتە دژەکان’، ڕۆمانێک بە زنجیرەیی لە هەموو ساڵێک دەوری، زنجیرەی سێیەم، بەرگی ٥ و ٦، ١٨٩١
• ‘قەرزێکی بەرچاو’، لە هەموو ساڵێک دەوری، ژمارەی کریسمس، ١٨٩١
• ‘لە مۆدە دەرچوو’، لە هەموو ساڵێک دەوری، ژمارەی زیادەی هاوینە، ١٨٩٢
• ‘بەسەر متمانە گیرا’، بە هاوبەشی لەگەڵ مارگارێت مولی نووسراوە، لە هەموو ساڵێک دەوری، ژمارەی کریسمس، ١٨٩٢
• ‘نەزانییەکی ئازایانە’، ڕۆمانێک بە زنجیرەیی لە هەموو ساڵێک دەوری، زنجیرەی سێیەم، بەرگی ٩ و ١٠، ١٨٩٣
• ‘خانم کیتوورە’، لە هەموو ساڵێک دەوری، ژمارەی پشووی هاوینە، ١٨٩٣
• ‘شایەتحاڵی کۆتایی’، لە هەموو ساڵێک دەوری، ژمارەی زیادەی کریسمس، ١٨٩٣؛ بە هاوبەشی لەگەڵ مارگارێت مولی نووسراوە
• ‘یادەوەرییەکانی منداڵێک لە گادس هیل’، لە گۆڤاری ستراند، بەرگی سێزدەهەم، ژمارە ٧٣، فێبرایەری ١٨٩٧
• ‘گرتنی وەرزەکە’، لە گۆڤاری ستراند، بەرگی چواردەهەم، ژمارە ٧٩، تەمموزی ١٨٩٧ (وێنەی سیدنی پاگێت)

هەروەها بڕوانە

• خێزانی دیکنز

سەرچاوەکان

بەستەرە دەرەکییەکان

• منداڵە خەونەکانی دیکنز لەسەر وێبی ڤیکتۆریا
• وێنەیەکی هارۆڵد کۆپینگ بۆ منداڵە خەونەکانی دیکنز لەسەر وێبی ڤیکتۆریا
• دیکنز لە نیویۆرک تایمز ١٧ی نیسانی ١٨٩٣

• لەدایکبوونی ١٨٦٢
• مردنی ١٩٤٨
• چارڵز دیکنز
• ڕۆماننووسەکانی ڤیکتۆریا
• نووسەرە ژنەکانی ڤیکتۆریا
• خەڵکی هیچین
• نووسەرانی لەندەن
• ڕۆماننووسە ئینگلیزییەکانی سەدەی نۆزدەهەم
• ڕۆماننووسە ئینگلیزییەکانی سەدەی بیستەم
• ڕۆماننووسە ژنە ئینگلیزییەکان
• نووسەرە ژنە ئینگلیزییەکانی سەدەی نۆزدەهەم